Celem artykułu jest przedstawienie roli Rzecznika Praw Obywatelskich w ustroju demokratycznym a także informacje praktyczne, które mogą pomóc skarżącemu, który uznał, iż zostały złamane jego prawa i swobody obywatelskie.
Ustabilizowane demokracje we współczesnym świecie wypracowały wiele systemów ochrony praw obywatela gwarantujących wolności i swobody. Państwa przyjmujące za wyznacznik swoich działań ustrój demokratyczny zaaprobowały fakt, iż w ustroju promującym wolę większości i ochronę praw mniejszości może nastąpić konflikt w relacjach państwo – obywatel na poziomie łamania prawa przez władzę wykonawczą. Idea ombudsmana jako instytucji kontrolnej w ustroju demokratycznym ma więc swoje uzasadnienie.
Rzecznik Praw Obywatelskich – ombudsman stoi na straży wolności i swobód obywatelskich w około 90 krajach na świecie. Przyjmując, iż obecnie istniejących państw jest 193 ( państwa uznane z punktu widzenia prawa międzynarodowego) , z czego formalnie ( dane za 2010 rok) za demokratyczne uznaje się 113, w tym za pełen demokracje 26 państw, 53 to demokracje ułomne ( np. Polska) to instytucja ombudsmana we wspomnianych 90 krajach daje wynik pozytywny dla ustroju demokratycznego.
Instytucja kontrolna, ale także o charakterze pomocniczym i wspierającym prawa obywatela i jego swobody może występować w dwóch formach: monokratycznej – reprezentuje ją jedna osoba lub kolegialnej – grupa osób. Ombudsman umocowany jest prawnie w konstytucji danego kraju lub ustawowo. Zasięg działania rzecznika może obejmować całe państwo lub być ograniczony do części jego terytorium.
Rzecznik Praw Obywatelskich w Polsce pierwszy raz został powołany w 1987 roku na mocy ustawy. Obecnie jego status prawny jest określony w konstytucji. Profesor Ewa Łętowska, która przed okresem transformacji ustrojowej pełniła funkcję RPO była prekursorem instytucji ombudsmana w Polsce. Należy zaznaczyć, iż to właśnie pierwszy rzecznik wyznaczył ramy instytucji oraz sposoby utrzymania jej niezależności od władzy politycznej. Kolejnym rzecznikiem był profesor Andrzej Zieliński, którego kadencję określa się jako kryzys instytucji ombudsmana ze względu na uwikłanie w rozgrywki polityczne, chociaż instytucja kontrolująca poczynania państwa w stosunku do obywatela działała już w warunkach budującej się demokracji. Kolejne lata transformacji ustrojowej w Polsce przyniosły zmniejszenie roli RPO ze względu na powoływanie rzeczników wyspecjalizowanych we wsparciu konkretnych grup obywateli, np. Rzecznik Praw Dziecka , Rzecznik Praw Pacjenta itd. Jednak nie powinno się zapominać, że Rzecznik Praw Obywatelskich jest instytucją, która nadal ma ogromne znaczenie wspierające obywateli w ich prawach i swobodach zagwarantowanych konstytucyjnie. Ponadto realizuje oprócz funkcji kontrolnej, także funkcję prewencyjną, kreującą i diagnozującą w stosunku do państwa i co więcej wskazującą na możliwość realizowania swoich praw przez obywateli. Rzecznik Praw Obywatelskich jest zobowiązany również do przestrzegania i włączania do swojej działalności standardów międzynarodowych. Ochrona praw podstawowych obywateli ma więc wymiar nie tylko ochrony obywatela w ramach obowiązującego prawa krajowego, ale też włącza wymiar prawa międzynarodowego w postaci zgodności prawa krajowego z ratyfikowanymi przez Polskę umowami międzynarodowymi oraz ogólnie usankcjonowanym zwyczajem międzynarodowym.
Istotne dla funkcjonowania instytucji ombudsmana w Polsce są zapisy konstytucyjne, które stwierdzają, iż jest on: ,, niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed Sejmem na zasadach określonych w ustawie” (Art. 210 Konstytucji RP).
Na szeroki zakres działań jakie może podejmować ombudsman w sprawach obywateli wskazuje struktura organizacyjna biura RPO:
- Zespół Prawa Konstytucyjnego i Międzynarodowego
- Zespół Prawa Karnego
- Zespół Zabezpieczenia Społecznego
- Zespół Prawa Cywilnego i Gospodarki Nieruchomościami
- Zespół Prawa Administracyjnego i Spraw Mieszkaniowych
- Zespół Prawa Gospodarczego, Danin Publicznych i Ochrony Praw Konsumenta
- Zespół Prawa Karnego Wykonawczego
- Zespół Prawa Pracy
- Zespół Praw Żołnierzy, Funkcjonariuszy Służb Publicznych i Cudzoziemców
- Zespół Administracji Lokalnej, Mniejszości Narodowych i Współpracy z Organizacjami Społecznymi
- Zespół Prawa Rodzinnego i Ochrony Praw Osób Niepełnosprawnych
- Zespół Ochrony Zdrowia
- Zespół Klasyfikacji Wniosków
- Zespół Przyjęć Interesantów
- Zespół Prezydialny
- Samodzielny Wydział Spraw Osobowych i Wynagrodzeń
- Samodzielny Wydział Finansowy
- Pion Ochrony Informacji Niejawnych
- Komórka Audytu Wewnętrznego
Rzecznik posiada przedstawicieli terenowych:
- Pełnomocnik Terenowy w Gdańsku (dla województw: zachodniopomorskiego, pomorskiego, warmińsko-mazurskiego)
- Pełnomocnik Terenowy w Katowicach (dla województw: śląskiego, małopolskiego, świętokrzyskiego)
- Pełnomocnik Terenowy we Wrocławiu (dla województw: dolnośląskiego, lubuskiego, opolskiego).
Do Rzecznika Praw Obywatelskich mogą składać wnioski: każdy obywatel polski, cudzoziemiec, bezpaństwowiec także organizacje pozarządowe. Wszystkie te podmioty, które uznają, że naruszone zostały ich prawa i swobody obywatelskie w Polsce. Rzecznik nie bada spraw dotyczących ,,konfliktu prawnego” zaistniałego pomiędzy podmiotami fizycznymi. Warto podkreślić, że z wnioskiem do RPO można wystąpić w trakcie trwania postępowań w danej sprawie prowadzonych przez inne organy. Nie obowiązuje tu zasada wyczerpania wszystkich krajowych możliwości prawnych , która jest podstawą do odwołań np. przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Rzecznik bada sprawę wtedy kiedy otrzyma sygnał o łamaniu praw i wolności obywatelskich. Wniosek może być złożony w formie elektronicznej poprzez stronę RPO oraz osobiście w biurze rzecznika. Istotne jest to, że wniosek nie ma formy szczególnej. Jest prosty do wypełnienia i nie potrzebna jest obywatelowi pomoc prawna przy jego konstruowaniu. W biurze rzecznika można złożyć wniosek ustny a przedstawiciel ombudsmana sporządzi notatkę. Do wniosku można dołączać dodatkowe dokumenty (kopie i odpisy lub skany, jeśli wniosek przesyłany jest elektronicznie). Skarżący musi wpisać swoje dane osobowe, adres do korespondencji, czego dotyczy sprawa i argumenty, które uzasadniają łamanie praw i swobód obywatelskich. Wniosek jest wolny od opłat. Warto wskazać, iż wniosek może złożyć osoba fizyczna lub np. organizacja pozarządowa w imieniu skarżącego.
Należy pamiętać, iż instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich nie jest biurem skarg i zażaleń, ale organem, który ma występować w obronie praw i wolności obywateli, którzy w kontakcie z represyjną funkcją państwa mogą wskazać, iż instytucje państwa złamały ich prawa i swobody. Pytanie otwarte brzmi: czy obywatele znają swoje prawa? Czy w tej dziedzinie korzystają z przywileju – prawa jakie daje im demokracja.
Strona Rzecznika Praw Obywatelskich: www.rpo.gov.pl